Historia badań archeologicznych na terenie Starego Miasta
1960
W 1960 roku wykonano 24 odwierty sondażowe, archeologiczno-geologiczne, o łącznej długości 87 m, które objęły obszar między ulicami Bohaterów Getta od północy a skwerem przed katedrą od południa, i od placu Daszyńskiego od zachodu po nadbrzeża Warty od wschodu. Wyniki tych badań dały podstawę do sformułowania wniosków, że osadnictwo na obszarze określanym jako Stare Miasto zaczęło się dopiero od średniowiecza. Badaniami kierował Włodzimierz Błaszczyk, archeolog i ówczesny Dyrektor Muzeum Regionalnego w Częstochowie.
1968
W 1968 roku przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne na terenie Starego Miasta. Podczas prac związanych z budową rurociągu ciepłowniczego natrafiono na zabytki archeologiczne oraz relikty architektury. Przebadano powierzchnię 3360 m2. W pobliżu północno-zachodniego narożnika kościoła pw. św. Zygmunta znaleziono znaczne ilości kości ludzkich oraz fragmenty zabudowy z kamienia wapiennego. Według Włodzimierza Błaszczyka, kierownika badań, zlokalizowano zachodnią linię murów miejskich i domniemaną basztę, zbudowaną na planie zbliżonym do kwadratu. Na północ od niej odkryto fundamenty budowli o ścianach wkomponowanych w mury budynku mieszkalnego, co pozwoliło na wyznaczenie ścian: zachodniej, północnej i południowej pierwotnej budowli XVI-wiecznej, włączonej w system murów miejskich. Przy baszcie od strony południowej oraz przy budowli od strony północnej miały się znajdować fundamenty murów obwodowych miasta powiązanych z obu budowlami. W wykopach ciepłowniczych uchwycono fragmenty piwnic budynków pierzei południowej Starego Rynku. Zlokalizowano również obszar cmentarza przykościelnego, na którym odkryto mogiły zbiorowe około 1000 osób datowane na XV–XVII wiek. Błaszczyk w swoim sprawozdaniu wspomina również o odkrytych reliktach kaplicy cmentarnej i dzwonnicy. Pozyskano znaczne ilości materiałów zabytkowych.
1992
W 1992 roku wykonano obserwację Starego Rynku w Częstochowie radarem SIR-8. W wyniku interpretacji zapisów falowych określono lokalizację stref występowania reliktów kultury materialnej i ujawniono lokalizację potencjalnego występowania zabudowy historycznej w północnym i południowo-wschodnim fragmencie zachowanego rynku staromiejskiego.
1996
W 1996 roku na Starym Rynku przeprowadzono archeologiczne badania sondażowe. W wykopach nie natrafiono na relikty architektury, zarejestrowano jedynie warstwy zasypiskowe – niwelacyjne, oraz warstwę spalenizny. Późniejsze badania wykazały, że wykopy założono niefortunnie dla archeologów, pomiędzy obiektami archeologicznymi. Badaniami kierowała Iwona Młodkowska-Przepiórowska.
2006
W 2006 roku na płycie Rynku zarysowało się zapadlisko. Na głębokości około 150 cm w jego południowo-wschodnim narożniku zaobserwowano otwór, odsłaniający strop komory piwnicznej. Dokonano wstępnej lustracji pomieszczenia, i jak wykazały późniejsze badania, były to piwnice Ratusza. To był początek kilku sezonów archeologicznych badań wykopaliskowych, kierowanych przez Iwonę Młodkowską-Przepiórowską, przypadających na lata 2007–2012.
2007
W 2007 roku rozpoczęły się na Rynku archeologiczne badania wykopaliskowe, których zakres prac zmierzał do pozyskania informacji na temat budynku Ratusza. Odsłonięto fragmentarycznie mury fundamentowe, głównie od strony południowej i wschodniej. Odgruzowano piwnicę zachodnią, we wnętrzu której znaleziono znaczne ilości ułamków naczyń ceramicznych datowanych na wieki od XVI do XVIII, kafli piecowych oraz przedmiotów żelaznych, szklanych, a także kości zwierzęcych.
2008
W 2008 roku na płycie Rynku kontynuowano badania wykopaliskowe. Ich celem było pełne uchwycenie przebiegu murów obwodowych i ustalenie architektonicznych struktur wewnętrznych piwnic Ratusza.
2009
W 2009 roku badania prowadzono na północ i zachód od wykopów z roku 2008. Doprowadziły one do odkrycia szeregu dalszych obiektów, stanowiących elementy zagospodarowania przestrzeni rynkowej. Na północ od piwnic odsłonięto płytko posadowione fundamenty obiektu prawdopodobnie o konstrukcji drewnianej, studnię kamienną i obiekt jednokomorowy na solidnym kamiennym fundamencie – przypuszczalnie pełniący funkcję chłodni. Odkryto także fragmenty bruku z kamieni wapiennych w okolicach studni i chłodni.
2011
W latach 2011–2012 roku przeprowadzono badania wykopaliskowe w zespole kościelno-klasztornym pw. św. Zygmunta, w związku z realizacją programu pn. „Rewitalizacja Zespołu poklasztornego parafii św. Zygmunta". Odkryto i przebadano dziewięć obiektów archeologicznych, w tym pozostałości fosy, dwa zniszczone groby ciałopalne kultury łużyckiej, piec do produkcji dewocjonaliów (?), oraz 1093 groby z cmentarza parafialnego. Przy szczątkach zmarłych znaleziono m.in. medaliki, kaplerze, krzyżyki, monety, sprzączki, guziki, pierścionki. Przedmioty te prezentowane są na wystawie w STARYM RATUSZU – obiekcie Muzeum Częstochowskiego. Badania przeprowadzono pod kierownictwem Rolanda Marka i Jacka Wojcieszaka.
2012
W 2012 roku przebadano dalszą powierzchnię na zachód od obiektu murowanego. Teren poddany badaniom archeologicznym był bardzo zniszczony wkopami wypełnionymi gruzem budowlanym i odpadami antropogenicznymi z różnych okresów oraz wkopami związanymi z budową linii energetycznej i wodociągowej. W części zachodniej odkryto relikty kramów, kuźni, studni drewnianej.
2015
W 2015 roku podczas pełnieniu nadzoru archeologicznego przy remoncie ul. Nadrzecznej i placu Bohaterów Getta dokonano odkrycia fundamentów kościoła pw. św. Barbary. Przebadano wykopaliskowo relikty kościoła – fundament z kamienia wapiennego zespolonego zaprawą wapienno-piaskową oraz 185 grobów z cmentarza przykościelnego, a także pozostałości prawdopodobnie kapliczki, z której zachowały się jedynie fundamenty z kamienia wapiennego zespolonego gliną. W trakcie badań cmentarza, pod trumną, znaleziono skarb monet srebrnych z XVII wieku. Badania przeprowadzono pod kierownictwem Iwony Młodkowskiej-Przepiórowskiej.
2019
W latach 2019–2021 na terenie Starego Rynku prowadzone były prace budowlane w ramach projektu pn. „Przebudowa i rozbudowa budynku Ratusza Starej Częstochowy wraz z zagospodarowaniem terenu" współfinansowanego z funduszy europejskich, realizowanego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020. Projekt zakładał utworzenie pawilonu, który w części podziemnej mieści oddział Muzeum Częstochowskiego, w części naziemnej kawiarnię oraz modernizację płyty Starego Rynku. Schody prowadzące do muzeum pełnią rodzaj amfiteatru dla kameralnych imprez okolicznościowych. Atrakcją jest plenerowa galeria rzeźb Jerzego Kędziory oraz strefa wypoczynku obejmująca małą architekturę, fontannę.
W trakcie inwestycji pełniono nadzór archeologiczny. Na południe od piwnic Ratusza, na terenie dotąd nieprzebadanym, odkryto fundamenty kolejnego obiektu (prawdopodobnie pierwotnie drewnianego na kamiennym fundamencie), dostawionego do budynku Ratusza. Od strony południowej odsłonięto także relikty dwóch kolejnych studni drewnianych.
2021
18 sierpnia 2021 roku nowo powstały obiekt STARY RATUSZ został udostępniony zwiedzającym. Prezentowane są w nim relikty piwnic pierwszego częstochowskiego Ratusza, wzniesionego w XVI wieku i funkcjonującego do początku XIX wieku. Towarzyszy im wystawa stała archeologiczno-historyczna zatytułowana Historia Częstochowy – miasta nad Wartą. Kuratorami wystawy są Maciej Kosiński i Magdalena Wieczorek-Szmal, pracownicy Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego.
