Waga miejska
W dawnych miastach przy siedzibach władz miejskich lokowano wagi miejskie – drugie w hierarchii ważności instytucje komunalne. Urządzenia te pojawiły się po lokacjach w miastach samorządowych, zwłaszcza po uzyskaniu przez nie przywilejów handlowych, przede wszystkim prawa składu. Przy ich pomocy rady miejskie kontrolowały Rynek i wpływały na lokalny handel. Wagi były również źródłem stałych i dużych dochodów komunalnych. Kierowali nimi urzędnicy zwani pensatorami lub ważnikami, którzy mieli do pomocy pisarza oraz potażnych, czyli tragarzy wnoszących towary na wagę i znoszących je z niej na wskazane miejsce. Wagi mieściły się w wydzielonych pomieszczeniach ratusza lub osobnych, rynkowych budynkach, nazywanych ważnicami, wagami miejskimi albo domami wagi. Obok wagi w budynku znajdowały się wzorce innych miar, tj. miary objętości (korca) oraz miary długości (prętu, łokcia, stopy). Waga znajdowała się pod zarządem ważnika. Miasta, które miały przywilej na handel metalami, solą, wełną, łojem, otrzymywały zazwyczaj prawo na wystawienie budynku wagi. Uregulowania prawne w tym zakresie znajdowały się w przywilejach lokacyjnych miast, uposażenia wójtostwa oraz innych przywilejach nadawanych miastom. Wiadomo, że takimi przywilejami dysponował m.in. Kazimierz krakowski, Lanckorona (1366), Tyczyn, Żarnowiec (1389). W zasadzie prawo posiadania wagi miejskiej miasta otrzymywały w pierwszym okresie funkcjonowania, ale realizacja budynków następowała znacznie później. Początkowo w miastach, które wcześnie wybudowały ratusze, wagę miejską lokowano w ich wnętrzu, przeznaczając na ten cel specjalnie urządzone pomieszczenia. W przypadku gdy budynek ratusza był zbyt mały i nie wystarczał na prawidłowe wypełnianie funkcji samorządowych, dobudowywano dodatkowe lokalności, które zabezpieczały potrzeby wynikające z obsługi urządzenia targowego. Przykładem takiego rozwiązania jest np. ratusz w Tarnowie. Zdarzały się przypadki, że wagę miejską lokalizowano na dziedzińcu ratusza, np. w Siemiatyczach. W większości miast oddzielne budynki wagi miejskiej wznoszono dopiero później, najczęściej na początku XVII stulecia. Były to budynki drewniane lub murowane. Urządzenie to było niezbędne przy dużych obrotach handlowych lub też handlu towarami o dużej wadze.
O posiadaniu przez Częstochowę wagi miejskiej bezpośrednich dowodów nie posiadamy. Ze znanych nam źródeł nie wynika także, aby posiadała ona prawo składu. Wiemy natomiast, że na przestrzeni XV–XVII w. funkcjonowała odrębna miara częstochowska. W tym czasie Częstochowa intensywnie uczestniczyła w handlu dalekosiężnym. Na podstawie wzmianek w rejestrach komór celnych, można wskazać na pierwszoplanową rolę w handlu polsko-śląskim. Kupcy częstochowscy trudnili się handlem wołami, żelazem, solą, krupami. Obrót poświadczają rejestry komory celnej, która funkcjonowała tu od XIV stulecia, odnotowane w 1584 r. W tej sytuacji wydaje się, że posiadanie wagi miejskiej było niezbędne w funkcjonowaniu miasta.
Rolę wagi miejskiej na częstochowskim Rynku mógł pełnić obiekt dobudowany do ratusza od strony północnej, o wymiarach w obrysie zewnętrznym 6,8 x 11 m. Powierzchnia przez niego zajęta wynosiła 76 m2. Nie posiadał on podpiwniczenia, a jego mury fundamentowe były raczej płytko fundowane, o miąższości od 30 cm do maks. głębokości 110 cm na małym odcinku, wzniesione z dobranych brył łamanego kamienia wapiennego układanego warstwowo na zaprawie piaskowo-wapiennej. Płytkość ich posadowienia świadczy o tym, że dźwigały mało okazałą budowlę, prawdopodobnie drewnianą. We wnętrzu obiektu odkryto relikty pieca kaflowego. Obiekt ten stał na reliktach wcześniejszej budowli drewnianej.
Od strony północnej ratusza odkryto i przebadano pozostałości obiektów drewnianych, zbudowanych prawdopodobnie w technice szachulcowej. Na reliktach tych obiektów postawiono fundamenty młodszego obiektu, domniemanej wagi miejskiej, przylegającej do ratusza od strony północnej. Zachowały się fragmenty nie do końca spalonych ścian zrębowych i podłogi z desek. Pod kilkoma warstwami podłóg drewnianych znajdowały się piwnice o konstrukcji drewnianej, skrzyniowej.
